ΈΡΩΣ
Στον Πλάτωνα οφείλουμε την ιδέα του Ερωτα σαν μια ζωτική ώθηση που μας ανεβάζει, σκαλί-σκαλί, προς τον θαυμασμό του υπέρτατου κάλλους.
Στους Ησίοδο, Παρμενίδη, Εμπεδοκλή ο Έρωτας οριζόταν ως η προσωποποίηση της δύναμης ή της αιτίας κίνησης των όντων στο σύμπαν.
Ερως- κάλλος
Κάλλος: Είναι το καλόν αυτό καθαυτό, δηλαδή το ωραίο, η καθαρή ομορφιά. Το κάλλος, όταν εμφανίζεται μέσα στον αισθητό κόσμο, θέτει σε κίνηση μια ροπή της ψυχής του ανθρώπου, που ο Πλάτων την ονομάζει Ερωτα. Η ίδια ροπή ενεργοποιείται και όταν ο άνθρωπος αναζητάει το αγαθόν και το αληθές.
Φιλοσοφικός έρως
Ο Ερως ταυτίζεται από τον Πλάτωνα με την Φιλοσοφία. Αντικειμενικός σκοπός του Ερωτα είναι η δημιουργία, το γέννημα πνευματικών έργων. Η ψυχή, υποκινημένη από τον Ερωτα και θεώμενη την ομορφιά, θέλει να γεννήσει όμορφα και άξια έργα.
Ο έρως αρχίζει από τα όμορφα σώματα και από κει προχωρεί σε ανώτερες σφαίρες, στις όμορφες πράξεις και γνώσεις, δηλαδή στο αγαθόν και στο αληθές και τελικά καταλήγει στην ιδέα του κάλλους, την καθαρή ομορφιά. Μια ομορφιά αιώνια, αυτόφωτη, πεντακάθαρη…
Η ερωτική έλξη ξεκινά σαν άλογο πάθος όμως δύναται να μετασχηματιστεί σε ένα είδος θεϊκής μανίας, που ωθεί τον άνθρωπο στην ένωση με τις Ιδέες.
Η επιθυμία δεν περιορίζεται μόνο στο λεγόμενο επιθυμητικό μέρος της ψυχής, αλλά εξαπλώνεται σε όλα τα άλλα και τα κινεί προς τα έργα και τα αντικείμενά τους. Τότε η επιθυμία γίνεται Ερως. Αν η απλή επιθυμία επιζητά την ηδονή, αν η φιλοδοξία αποζητά την φήμη και τη δόξα, ο Ερως του φιλόσοφου και του πραγματικού πολιτικού αποζητάει τη γνώση, την αντικειμενικότητα και τη δικαιοσύνη.
Η επιθυμία ανήκει κατά βάθος στην ψυχή και όχι στο σώμα. Εκείνος που αγαπάει την επιστήμη και τη γνώση, μεταπλάθει την πρωτόγονη δύναμη της ψυχής, -το πάθος της επιθυμίας,- σε Ερωτα, σε τάση προς καθαρή ψυχική ηδονή. Αυτή η μεταστροφή φέρνει την αφοσίωση στην επιστήμη, την γνήσια αφοσίωση.
Εδώ η επιθυμία εξαγνίζεται και γίνεται Ερως, γιατί αποβάλλει την ιδιοτέλεια και όλα τα συνεπακόλουθά της. Γίνεται Ερως Παιδείας.
Η Φιλοσοφία είναι μια ζωντανή επικοινωνία ψυχών: του εραστή/δάσκαλου και του ερώμενου/μαθητή.
Στον Πλάτωνα, ο Ερως είναι ο εσωτερικός μας σύμμαχος στο δρόμο για την αληθινή φιλοσοφία.
Είναι η δύναμη που δίνει στον πραγματικό ποιητή και στο φιλόσοφο τα φτερά να υψώνεται πέρα από τα συγκεχυμένα είδωλα των αισθήσεων, προς την καθαρή και ελεύθερη θέαση της Ιδέας.
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Υμνος στον Ερωτα
Στο Συμπόσιο η Διοτίμα λέει στον Σωκράτη ότι ο Ερως είναι η τάση προς κατάκτηση του αγαθού.
Είναι η τάση να γεννήσει κανείς το καλό μέσα από την ομορφιά.
Ο λόγος της απευθύνεται προς το αθάνατο μέρος της Ψυχής, προς τον εσωτερικό πυρήνα της προσωπικότητας.
Ο πραγματικός Ερως, η βάση της παιδείας, κατευθύνεται και κατευθύνει προς τα αντικειμενικά αγαθά.
Η Διοτίμα στο Συμπόσιο μιλάει για «κυοφορία» και «γέννηση»:
Εκείνοι που κυοφορούν στα σώματα στρέφονται προς τις γυναίκες εξασφαλίζοντας για πάντα – όπως νομίζουν- με την παιδογονία, την αθανασία και την υστεροφημία και την ευδαιμονία.
Όμως, εκείνοι που κυοφορούν στην Ψυχή αυτά που της ταιριάζει να γεννήσει, δηλαδή τη φρόνηση και τις άλλες αρετές, αυτών γεννήτορες είναι οι δημιουργοί και από τους τεχνίτες όσοι θεωρούνται δημιουργικοί…
Ποίηση είναι η αιτία που φέρνει το καθετί από το «μη είναι» στο «είναι». Βαθύτερη αιτία της πνευματικής δημιουργίας είναι ο Ερως.
Ποίηση και τόκος, γέννημα του πνεύματος, είναι ταυτόσημα.
Σκοπός της σωκρατικής και πλατωνικής αγωγής είναι η μετατροπή του υποκειμενικού έρωτα προς το δάσκαλο σε Ερωτα προς τα αντικειμενικά αγαθά του πνεύματος.
Ο Ερως παρουσιάζεται επίσης σαν δίψα για το θείον/καλόν, για το βασίλειο του πνεύματος.
Ανάβαση και ανύψωση, μετάβαση από το σώμα στο πνεύμα, ανέβασμα από το γήινο – όμορφο στην Ιδέα.
Το δαιμόνιο κείται μεταξύ θεού και ανθρώπου, διερμηνεύοντας και μεταφέροντας στους θεούς τα ανθρώπινα και στους ανθρώπους τα θεία: δέηση και θυσία, επιταγή και ανταπόδοση. Με την εμφάνισή του ανάμεσα στο θείο και στο ανθρώπινο συγκροτεί μαζί τους μια ολότητα και το σύμπαν έτσι δένεται με τον εαυτό του.
Μαντική τέχνη, οιωνοσκοπία, αγιασμός, μαγεία, περνούν από το δαιμόνιο προς τους ανθρώπους, γιατί οι θεοί δεν συγχρωτίζονται μαζί τους.
Ένα από τα δαιμόνια είναι και ο Ερως.
Ο λόγος του Σωκράτη
Ο λόγος του Σωκράτη αποτελεί το κλειδί και την πύλη του αέναα σφραγισμένου ιερού της Ψυχής.
Ο έρωτας είναι γιός της Πενίας και του Πόρου:
Ιδιότητες από Πενία
Πάντα φτωχός
Καθόλου τρυφερός και όμορφος μα κακομοιριασμένος και τραχύς
Ξυπόλητος και άστεγος
Χωρίς στρώμα να πλαγιάσει
Κοιμάται στους δρόμους και στα κατώφλια των σπιτιών
Άπορος
Ανέχεια
Ιδιότητες από Πόρο
Κυνηγάει τα ωραία και αγαθά
Γενναίος και ορμητικός
Δεινός κυνηγός
Πολυμήχανος
Διψάει για γνώση
Αφοσιωμένος για πάντα στη σοφία
Γητευτής, μάγος και σοφιστής
ΦΑΙΔΡΟΣ
Οπου περιγράφεται ο αληθινός/ουράνιος/φιλοσοφικός Ερως
Οι δύο πρώτοι λόγοι, του Φαίδρου και του Σωκράτη ασχολούνται με τον πάνδημο έρωτα ενώ η παλινωδία του Σωκράτη με τον ουράνιο έρωτα.
Ο υβριστικός/πάνδημος/σωματικός/έρως
Στο Φαίδρο, στον α΄ λόγο του Σωκράτη, ο έρωτας ορίζεται σαν κάποια επιθυμία. Μέσα μας έχουμε δυο δυνάμεις να μας κυβερνούν και να μας τραβούν και να τις ακολουθούμε, όπου κι αν μας πηγαίνουν. Η μια είναι έμφυτη, η επιθυμία για τις ηδονές, η άλλη πάλι είναι επίκτητη, η σωστή γνώμη που προσπαθεί να φτάσει το άριστο…
Ορίζεται επίσης ο έρωτας σαν πάθος που προέρχεται από το επιθυμητικό, σαν μια έξη και διάθεση της ψυχής. Σαν επιθυμία ηδονής.
Στην ψυχή αντιπαλεύουν δυο δυνάμεις: το πάθος, (επιθυμία/ ηδονή, ακολασία/ ύβρις, τύραννος/βάναυσος έρως) και ο λογισμός(σωφροσύνη, Φιλοσοφικός Ερως)
Ο υβριστικός έρως έχει σαν χαρακτηριστικά την αδικία, αλαζονεία, τρυφή, ακολασία, αναρχία και αφροσύνη
Ο Φιλοσοφικός Ερως είναι ο οδηγός της ψυχής προς τη μορφή και την αιώνια θέαση του κάλλους και της καλοσύνης.
Όταν το πάθος του έρωτα (ως ύβρις) κυριεύει τον άνθρωπο δεν αφήνει το λόγο, τη λογική, να γεννηθεί, αλλά κυρίως απομακρύνει τη σωφροσύνη από την Ψυχή, γιατί η επιθυμία ως αλόγιστη έλκει τον άνθρωπο προς την ηδονή.
Αυτή η τάση αναγκάζει το άνθρωπο να επιδιώκει το «ηδύ» αντί για το καλό, το «αγαθό».
{ο σοφιστής επιδιώκει το ήδιστον, ο φιλόσοφος το βέλτιστον}
Ο πρώτος λόγος του Σωκράτη στον Φαίδρο είναι αντιπλατωνικός διότι ο έρως ορίζεται με κριτήρια αντιπλατωνικά.
Δηλαδή, μας λέει ο μεγάλος φιλόσοφος, ότι ο έρως είναι κατάσταση παθολογική, ο κυριευμένος από την επιθυμία είναι δούλος της ηδονής. Ο εραστής ορίζεται σαν φθονερός, βλαβερός, αηδής και άπιστος. Ο πρώτος λόγος περιορίζεται στη σωματική ομορφιά.
Ο Αληθινός/Ουράνιος/Φιλοσοφικός Ερωτας
Όλα τα αισθητά τείνουν προς την Ιδέα, προς το αιώνιο αρχέτυπο είδος. Ετσι και οι άνθρωποι τείνουν προς την αρχέτυπη εικόνα του εαυτού τους, προς την αρχική τους θεότητα. Η τάση αυτή των όντων και των ανθρώπων είναι ο αληθινός Ερως.
Ο Ερως κινεί την ψυχή προς την ευδαιμονία, την αυτάρκεια και πληρότητα της ζωής. Όμως ο ίδιος δεν μετέχει ποτέ στην ευδαιμονία την αυτάρκεια και την πληρότητα: είναι άπορος.
Ο αληθινός Ερως, ακόμα κι αν δεν είναι θεός είναι κάτι το θείον, είναι ο οδηγός της Ψυχής προς τους αναβαθμούς της ομορφιάς, που αρχίζουν με τα όμορφα σώματα, φθάνουν όμως ως τα ανώτατα όμορφα έργα του ανθρώπου, τους νόμους της πολιτείας, την επιστήμη και τη Φιλοσοφία.
Αυτή η δαιμόνια ορμή, η θεϊκή ιερή μανία, ο Ερως, ενώνει με ένα άλμα το χάσμα ανάμεσα στα ανθρώπινα και στα θεία, γίνεται πηγή της ζωής του πνεύματος, είναι μανία γόνιμη.
{τέσσερα είναι τα γόνιμα είδη της μανίας:
Προφητική (Απόλλων)
Τελεστική/Μυστηριακή( Διόνυσος)
Ποιητική (Μούσες)
Ερωτική (Αφροδίτη και Ερως).}
ΨΥΧΗ
Η λέξη ψυχή, ετυμολογικά από το ρήμα ψύχω (πνέω, βγάζω πνοή), αρχικά σήμαινε πνοή, ανάσα, αναπνοή.
Αργότερα απέκτησε την σημασία της ψυχής του ζώντος όντος, σαν έδρα των σκέψεων, των συγκινήσεων, των επιθυμιών…
Η έννοια της ψυχής ταυτίζεται με την έννοια της προσωπικότητας του ανθρώπου και ως προσωπική μονάδα είναι αιώνια και αθάνατη. Είναι περισσότερο συγγενής προς τις ιδέες παρά προς τα αισθητά. Οσο περισσότερο ελευθερώνεται η ψυχή από το σώμα, τόσο πληρέστερη είναι η θέαση των ιδεών. Επομένως η ψυχή συγγενεύει με το θείο ενώ το σώμα με τα γήινα, ορατά, φθαρτά.
Εκτός από την ατομική ψυχή, ο Πλάτων αποδέχεται και την ύπαρξη μιας ψυχής του κόσμου, του σύμπαντος που είναι καταστατικό στοιχείο της δομής του κόσμου.
Η ψυχή είναι αθάνατη: χωρίς την αιωνιότητα της ψυχής ο κόσμος των ηθικών αξιών, για τις οποίες μάχεται η ψυχή κατά την γήινη παρουσία της, δεν θα μπορούσε να ευσταθεί.
Η ψυχή είναι το κέντρο της γνώσης και της αυτοσυνειδησίας.
Η ψυχή άρχει και το σώμα υπακούει και υπηρετεί.
Η αντιστροφή του έρωτα από τη σφαίρα της κοινής ηδονής προς τη θέαση του κάλλους επιτυγχάνεται με την παρουσίαση των εσωτερικών δυνάμεων της ψυχής: του νοητικού, του βουλητικού και του επιθυμητικού.
Ο Ερωτας, αυτή η δαιμόνια ορμή της ψυχής, αν κυβερνηθεί σωστά ώστε να γίνει γόνιμη θα ξεπηδήσει από αυτήν μια θεϊκή δύναμη που ανεβάζει τον άνθρωπο προς το υπέρτατο αγαθό.
Μύθος του άρματος
Αντλώντας ο Πλάτων από την παλαιά ορφική θεωρία για την περιπλάνηση των ψυχών, διασκευάζοντάς την, δημιουργεί ένα συναρπαστικό μύθο για να μιλήσει για την άνοδο/πτήση στον ουρανό και την πτώση στη γη των ψυχών.
Για να περιγραφεί λοιπόν η μορφή της Ψυχής, ο Πλάτων φτιάχνει έναν δικό του «μύθο»: τον μύθο του άρματος.
Η αντιστροφή του Ερωτα από τη σφαίρα της κοινής ηδονής προς την θέαση του κάλλους επιτυγχάνεται με την παρουσίαση των εσωτερικών δυνάμεων της ψυχής:
Λογιστικό, θυμικό ή βουλητικό και επιθυμητικό.
Η τριχοτόμηση της ψυχής παρουσιάζεται σαν ένα άρμα που το σύρουν δυο άλογα και το διευθύνει ένας ηνίοχος.
Ο ηνίοχος είναι το λογιστικόν, ο νους, τα δυο άλογα είναι το θυμικόν(βουλητικόν) και το επιθυμητικόν. Αυτό το σύμπλεγμα είναι ενιαίο και αδιαίρετο και εναπόκειται στην δεξιοτεχνία του ηνίοχου να κατευθύνει τα άλογα έτσι ώστε να υπάρχει αρμονία.
Ο Νους άρχει και προστάζει.
Το θυμικόν υπακούει και συνοδοιπορεί με τον νου, ώστε να μπορεί να δαμάσει το επιθυμητικόν.
Τότε η Ψυχή απολαμβάνει αρμονία.
Το λογιστικόν , ο Νους, είναι το τμήμα της Ψυχής που σκέπτεται και έχει τη γνώση, θεωρητική και ηθική/πρακτική. Είναι το κέντρο της πνευματικής και ηθικής προσωπικότητας, η ουσία του ανθρώπου. Είναι ο Νους της Ψυχής, με πρωταρχική αρετή την σύνεση. Το ανώτερο μέρος της Ψυχής. Είναι ο ηνίοχος του άρματος.
Βασική πεποίθηση του Πλάτωνα αλλά και όλης της ελληνικής φιλοσοφίας είναι ότι ο Νους είναι απ’ όλα τα ανθρώπινα η ανώτερη αξία. Αυτός είναι που μεταβάλλει το χάος σε κόσμο, την αταξία σε τάξη, την έλλειψη μέτρου σε μέτρο. Αυτός είναι που δημιουργεί αρμονία.
Μόνον ο νους μπορεί να φέρει ενότητα μέσα στον κόσμο των επιθυμιών, δηλαδή ενότητα νόμου.
Το θυμοειδές/θυμικόν/βουλητικόν είναι το μέρος της ψυχής που έχει να κάνει με την δύναμη, την τιμή και την δόξα, που υποστηρίζει το δίκαιο και αποκρούει το άδικο. Συγγενεύει περισσότερο με το λόγο, τη λογική σε σχέση με το επιθυμητικό και γι αυτό ενισχύει τη νόηση στον αγώνα της κατά της επιθυμίας.
Πρωταρχική του αρετή είναι η καρτερικότητα, το κουράγιο που ολοκληρώνεται με την υπακοή στο νου.
Είναι το καλό άλογο του μύθου του άρματος της ψυχής.
Το επιθυμητικόν είναι η έδρα των κατώτερων ορμών και επιθυμιών: αυτοσυντήρηση, διαιώνιση του είδους, τάση για πλούτο, φαγητό, ποτό. Γνωρίσματα της επιθυμίας είναι η οξύτητα των αισθήσεων που μπορεί να οδηγήσει σε απληστία για τα υλικά αγαθά.
Είναι το «κακό» άλογο του μύθου.
Στον πλατωνικό μύθο το καλό άλογο δεν είναι πάντοτε υπάκουο ούτε το κακό πάντοτε ατίθασο, αλλά εξαρτάται από την δεξιότητα του ηνίοχου και από την ισχύ του κάθε αλόγου να συμπεριφέρεται καλά: το θυμοειδές με την αφοσίωσή του και το επιθυμητικό με την αποφυγή της υπερβολικής βουλιμίας και απληστίας.
Συμπεριφέρεται κακά το θυμοειδές με την επίδειξη δύναμης και το επιθυμητικόν με την ακόρεστη επιθυμία για υλικά αγαθά.
Τα τρία μέρη της ψυχής είναι συμπληρωματικά μεταξύ τους και αλληλέγγυα. Το κάθε μέρος θα πρέπει να επιτελέσει με τον καλύτερο τρόπο τη λειτουργία του για την ισορροπία του συνόλου και κάτω από την υψηλή εποπτεία της λογικής.
Το κακό δεν βρίσκεται μέσα σ’ ένα από τα μέρη αλλά στην αταξία ανάμεσα στα μέρη. Με την κυριαρχία του ορθού λόγου, του ηνίοχου, έχουμε ευταξία.
Αν το κακό άλογο επιβάλλει την κυριαρχία του τότε η ηδυπάθεια θα επικρατήσει πάνω στο κουράγιο. Επεκτείνοντάς το στην διακυβέρνηση μιας πόλης ή μιας χώρας, αν οι πολιτείες αφεθούν στον πειρασμό της δύναμης ή του χρήματος τότε όλο το πολιτειακό άρμα τραντάζεται.
Από τις τρεις αυτές δυνάμεις μόνο το λογιστικόν είναι θεϊκό και αθάνατο. Τα άλλα δύο είναι γήινα, θνητά.
Το επιθυμητικό κατακερματίζει την ψυχή, ενώ ο νους την ενώνει. Αλλά ψυχή είναι και το επιθυμητικό και ο νους. Η αντίθεση αυτή είναι η πιο βαθιά αντινομία της ψυχής και φαίνεται πως είναι αγεφύρωτη. Πράγματι, μόνον όταν ο νους ημερώσει το πάθος της επιθυμίας, είναι δυνατή η γεφύρωση. Και τότε όμως δεν θα είναι απόλυτη, γιατί η επιθυμία είναι ακοίμητη, και μπορεί ανά πάσα στιγμή, όταν βρει την ψυχή αφρούρητη από το νου, να σπάσει την εξουσία του νου και να αρχίσει πάλι την πολυκίνητη και πολύμορφη ζωή της.
Σωφροσύνη είναι ο μετριασμός της ορμής, του πάθους και γενικά της επιθυμίας από το νοητικόν.
Ο Νους ημερώνει το πάθος χωρίς να το καταδυναστεύει. Νους και πάθος είναι συνάλληλοι συντελεστές για την οικοδόμηση της προσωπικότητας.
Η επιθυμία θα πρέπει να υψωθεί στην καθαρότητα και αντικειμενικότητα του Νου και να λάβει απ’ αυτόν νόημα και μορφή. Ούτε θα παραμείνει άναρχη, όπως ήταν προτού έρθει σε επαφή με το Νου, αλλά ούτε και θα γίνει υπόδουλη. Θα μεταπλαστεί από τη δύναμη του νου, θα εξευγενιστεί μέσω της επιστήμης, της μουσικής και της παιδείας γενικότερα. Ο Νους δεν προσπαθεί να αφανίσει την επιθυμία αλλά να την πειθαρχήσει. Δεν προσπαθεί να επιβάλλει την εξουσία του, αλλά πασχίζει για την αναγνώριση της εξουσίας του από τους αρχόμενους, δηλαδή τις αισθήσεις.
Η Ψυχή διαθέτει φτερά. Είναι ένα φτερωτό άρμα.
Μια διαρκής εναλλαγή εικόνων και κίνησης: από το άρμα της Ψυχής με τα δυο άλογα στην κυκλική χορεία των θεών, από τον κυκλικό αυτό χορό στην μετεμψύχωση, από την πτώση των ψυχών στο φύτρωμα των φτερών και πάλι στο άρμα της Ψυχής.
Εν τέλει, αυτό το γλίστρημα, η ταλάντευση, η πτώση, το σήκωμα, η ανόρθωση είναι η μορφή της κίνησης της ίδιας της θείας μανίας του Ερωτα.
Μέσα στην ανθρώπινη οντότητα μια διαρκής σύγκρουση: οι απολλώνιες δυνάμεις της Ψυχής, το Φως και ο Νους, ο ηνίοχος της Ψυχής, έρχονται σε αντιπαράθεση με τις άλλες δαιμόνιες δυνάμεις, τις άκαμπτα διονυσιακές.
Στο Φαίδρο, ο Σωκράτης θα φανερώσει ότι ο Ερως είναι κάτι που έχει τη ρίζα του βαθύτατα μέσα στην αρχή της Ψυχής.
Για να μιλήσει κάποιος γι αυτή τη δύναμη, τον Ερωτα, θα πρέπει να υπερνικήσει την απλή της τάση για την ηδονή και να την κατευθύνει αυτή την τάση να γεννήσει όμορφα μέσα στην ομορφιά.
Από το σωματικό κάλλος, προσπερνώντας το, να μπορεί να ανέλθει κάποιος στην ιδέα της ομορφιάς.
Ο διάλογος του εγώ με το εσύ, ο Ερως που τον συνοδεύει καθώς και ο διάλογος της Ψυχής προς τον εαυτό της και ο Ερως προς την γνώση, δεν είναι παρά κίνηση προς την Ιδέα, εκεί όπου υπάρχει η απόλυτη αυτάρκεια και ευδαιμονία.
Το όργανο της Ψυχής με το οποίο θα πλησιάσει την ιδέα είναι ο Λόγος. Ετσι ο Ερως σε σχέση με το Λόγο και ο Λόγος σε σχέση με τον Ερωτα αποτελούν την πραγματική αγωγή της Ψυχής, την «ψυχαγωγία».
Η Ψυχή, με την ιερή της μανία, τον Ερωτα, εισδύει με ανείπωτο δέος στο τέμενος της ιδέας του αγαθού, την θεάται και την υμνεί.
Η Ιδέα δεν έχει σχήμα, χρώμα, αφή, διαθέτει όμως την αθανασία.
Κι αυτή είναι που με τον Ερωτά της αποζητάει η Ψυχή.
